-
1 икмәк-су
икмәк-су белән яшәү — жить впро́голодь; перебива́ться с хле́ба на́ воду (квас)
икмәк-суга утыру (ябу) — посади́ть (сажа́ть) на хлеб и (на) во́ду
-
2 икмәк-тоз
сущ.; собир.1) (мн. нет) хлеб-сольикмәк-тозсыз ашарга утырмыйлар — без хле́ба и со́ли обе́дать не садя́тся
2) перен. хлебосо́льство, угоще́ниеикмәк-тоздан баш тартмыйлар — от хле́ба-со́ли (угоще́ния) не отка́зываются
икмәк-тозыгыз өчен рәхмәт! — спаси́бо за угоще́ние!
••икмәк-тоз белән каршылау — встреча́ть хле́бом-со́лью
икмәк-тоз - якты йөз — ≈≈ хлеб да соль
-
3 икмәклек-тозлык
1. прил.доста́точный (необходи́мый) на пита́ние; см. ипилек-тозлык2. нареч.икмәклек-тозлык акча — де́ньги, необходи́мые на пита́ние, расхо́ды на еду́, харчевы́е де́ньги
понемно́гу, ма́ло-пома́лу; бо́лее и́ли ме́нее, немно́горусчаны икмәклек-тозлык кына белү — бо́лее и́ли ме́нее (ху́до и́ли бе́дно) знать по-ру́сски
-
4 туклану
неперех.1) пита́ться || пита́ниеикмәк белән тукланабыз — пита́емся хле́бом
туклану режимы — режи́м пита́ния
аралаш туклану — сме́шанное пита́ние
2) перен. удовлетворя́ться/удовлетвори́ться || удовлетворе́ниекүңел туклану — удовлетворя́ться душо́й
•- тукланып тору -
5 авыз
сущ.1)а) рот (человека, животного, птицы, рыбы); зев, пасть (зверя, крупного животного, хищной рыбы) || ротово́йавыз кырые (чите) белән генә елмаю — улыба́ться кра́ешком рта
авызым кипте — (у меня́) во рту пересо́хло
авызга бармак кую — приложи́ть па́лец ко рту (т. е. делать кому-л. предупредительный знак, чтобы замолчал или помолчал)
авыз куышлыгы — ротова́я по́лость
авызың кыек (чалыш) булганга көзгегә үпкәләмә — (посл.) не́ча пеня́ть на зе́ркало, ко́ли ро́жа крива́
авыз пешкәч (пешсә), салкын (суык) суны да өреп эчәсең — (посл.) обжёгшись на молоке́, ду́ешь и на во́ду
бүре авызына эләгү — попа́сть (угоди́ть) в пасть во́лку (к во́лку)
авызы кыек булса да, бай баласы сөйләсен — ирон.; посл. пусть говори́т байчо́нок, хоть у него́ и рот криво́й (на сто́рону); бога́тый врёт, никто́ не уймёт
б) перен.; разг. рот, едо́ксигез авыз бит бер гаиләдә — во́семь ртов ведь в семье́
в) уста́ ед. нетавызы белән сөйләү — говори́ть уста́ми (кого-л.)һәр кешенең авызында шул гына — у всех на уста́х одно́ и то́ же
г) говори́ло грубo-прост.яп авызыңны — закро́й своё говори́ло
2) обычно авыз|ыа) го́рло, го́рлышко (графина, горшка); горлови́на (цистерны, парового котла)авызы китек шешә — буты́лка с отби́тым го́рлышком
фляганың авызыннан эчү — пить из го́рлышка фля́ги
б) у́стье (печи, скважины, оврага, ложбины, балки)киң авызлы мич — печь с широ́ким у́стьем
кылыч кынының авызы — у́стье са́бельных но́жен
морҗа авызы — у́стье печно́й трубы́
в) ра́стру́б (музыкальной трубы, шланга)г) чело́ (плавильной печи, горна); хайло́ спец. ( технической печи)мич авызын еш агарту — ча́сто бели́ть чело́ пе́чи
д) жерло́, зев (печи, паровозной топки); пасть (водосточной трубы, туннеля); ду́ло (ружейного ствола, пушки)әллә ничә авызлы вулкан — вулка́н с не́сколькими же́рлами
эре калибрлы туп авызы — ду́ло (жерло́, зев) крупнокали́берного ору́дия
е) вход, лаз, прохо́д (в шалаш, шахту, пещеру); лаз (в нору, логово, конуру)кышкылыкка лапас авызын томалау — закры́ть на́ зиму вход (прохо́д) в наве́с-хлев
штольня авызында көтеп тору — поджида́ть у вхо́да в што́льню
баз авызына килү — подойти́ к вхо́ду в по́греб
мәгарә авызы — вход в пеще́ру; лаз пеще́ры; вы́ход (из) пеще́ры
аралык авызында туктап калу — останови́ться у прохо́да
ачык капка авызында тору — стоя́ть в проёме откры́тых воро́т; стоя́ть в воро́тах
з) отду́шина, хайло́ прост. ( проруби)бәке авызын киңәйтү — расши́рить проду́шину (в) про́руби
и) отве́рстие, зев ( люка)сыерчык оясының авызы — отве́рстие скворе́чника
к) верх (чего-л.)кисмәк авызына иелү — наклони́ться к каду́шке; склони́ться над каду́шкой
киң авызлы чиләк — ведро́ с широ́ким ве́рхом; ведро́, расширя́ющееся кве́рху
силос чокырының авызы киң булган — верх си́лосной я́мы получи́лся широ́ким
л) вы́рез, проре́з, верх ( кармана)кесә авызын киң итү — сде́лать вы́рез (верх) карма́на широ́ким
кулны кесә авызна китерү — поднести́ ру́ку к карма́ну
м) свищ, отве́рстие (в нарыве, ране), сви́щикн) перен. (са́мое) пе́кло, (са́мая) пасть (чего-л.)ут авызында булып чыгу — побыва́ть в (са́мом) пе́кле (огня́)
куркынычның авызына ук эләгү — угоди́ть пря́мо в пасть (пе́кло) опа́сности
о) в знач. нареч. авызыннан до́верху (наполнить какой-л. сосуд, яму)почта әрҗәсе авызыннан тулган иде — почто́вый я́щик был наби́т до́верху
•авыз ачып бару — см. авыз ачып йөрү
авыз ачып торучы — ротозе́й, ротозе́йка; зева́ка, рази́ня
авыз ашка тую — см. авыз ипигә тую
авыз (ни, нәрсә) әйткәнне (сөйләгәнне) колак ишетмәү — не отдава́ть себе́ отчёта в том, что говори́шь; говори́ть безотве́тственно; броса́ться слова́ми; не слы́шать того́, что говори́шь
авыз бармау — не (невозмо́жно) вы́говорить (вы́сказать); язы́к не повора́чивается (повернётся) (сказа́ть)
авыз белән карау — ирон. ртом гляде́ть (смотре́ть); рот разева́ть, ротозе́йничать
авыз белән тыңлау — ирон. ртом слу́шать (выслу́шивать/вы́слушать, прослу́шать, прослу́шивать/прослу́шать) ртом; уша́ми хло́пать; слу́шать и глаза́ми хло́пать (морга́ть)
авыз буяу — см. авыз пычрату
авыз (да) ачырмау (ачтырмау) — (и, да́же) рта раскры́ть (откры́ть) не дава́ть; (и, да́же) заикну́ться (сло́ва сказа́ть) не дава́ть
авыз еручы — неодобр.; см. ерык авыз 3)
авыз ерып алу — неодобр. позубоска́лить прост.
авыз җәелү — прост.; см. авыз ерылу
авыз җебетү — см. авыз чылату 2)
авыз җебү — распуска́ть/распусти́ть ню́ни (слю́ни)
авыз йомдыру — см. авыз каплау
авыз йомып бару — идти́ мо́лча
авыз йомып утыру — сиде́ть молчко́м (с закры́тым ртом)
авыз кабарту — см. авыз бүлтәйтү 1)
авыз каплану — замолча́ть, прикуси́ть (закуси́ть) язы́к
авыз килмәү — см. авыз оешмау
авыз күпертү (күптерү) — см. авыз бүлтәйтү 1)
авыз кыегайту — см. авыз кыйшайту
авыз кыймылдату — шевели́ть (пошеве́ливать/пошевели́ть) губа́ми
авызда (авыз тулы) (кара) кан булса да (кеше алдында) төкермәү — терпе́ть (не хны́кать, не пла́каться), не вы́дать себя́ (ни при каки́х обстоя́тельствах; что бы ни случи́лось)
авыз тутыру — см. авызга тутыру
авыз тую — см. авыз ипигә тую
авыз чалшайту — см. авыз кыйшайту
авыз ябышмау — см. авыз оешмау
авызга каптыру — см. авызга салу
авызга кергәнне йотмау (чәйнәмәү) — ирон. отка́зываться от того́, что само́ (в ру́ки) идёт (плывёт, даётся)
авызга керердәй (кереп китәрдәй) булып — о́чень внима́тельно, затаи́в дыха́ние
авызга килү — см. телгә килү
авызга салганны көтмәү — не дожида́ться, пока́ тебе́ в рот поло́жат
авызга су алу — см. авызга су кабу
авызга су кабып калу — набра́ть в рот воды́ (и промолча́ть); промолча́ть (набра́в воды́ в рот)
авызга тастымал тыгып булмый (тыга алмыйсың) — рот (гло́тку, го́рло) не заткнёшь, рот не закро́ешь (прикро́ешь) (кому-л.)
авызга уймак кабу — редко; см. авызга су кабу
авызга уймак капкан кебек (шикелле, сыман, төсле) — редко; см. авызга су капкан кебек
авызда (гына) тотарлык — язы́к прогло́тишь
авызда кош сайрату (уйнату) — в разн. знач. соловьём петь (залива́ться, разлива́ться)
авызда сер тормау — прогова́риваться/проговори́ться; проба́лтываться/проболта́ться разг.; не мочь (уме́ть) держа́ть язы́к за зуба́ми; не уме́ть храни́ть секре́тов
авызда сүз тормау — не уме́ть (мочь) держа́ть язы́к за зуба́ми (на при́вязи); язы́к распуска́ть/распусти́ть
авыздагыны алдыру — прозева́ть (упуска́ть, упусти́ть) своё; оказа́ться ротозе́ем (рази́ней, растя́пой, шля́пой, лопухо́м прост.)
авыздан йолып алу — см. авыздан тартып алу в знач. 2), 4)-6)
авыздан күбек чәчеп — неодобр. с пе́ной у рта (кричать на кого-л.), с пе́ной на уста́х ( похвалиться)
авыздан сүзне аркан белән дә (тартып) алып булмау (ала алмау) — см. авыздан сүз ала алмау; ≈≈ (из, у кого-л.) сло́ва арка́ном не вы́тянуть (вы́рвать)
авыздан сүзне келәшчә белән дә (тартып, йолкып) алып булмау (ала алмау) — см. авыздан сүз ала алмау; (из, у кого-л.) сло́ва клеща́ми (наси́льно) не вы́тянуть (вы́рвать)
авыздан тартып алырга торучы — рвач; хапу́га, хапу́н прост.
авыздан тере саескан очыру (очырту) — плести́ (нести́, говори́ть) чушь (вздор, околе́сицу, ерунду́, чепуху́), моло́ть (вздор, чушь, ерунду́, чепуху́); залива́ть, трепа́ться, бреха́ть прост.; пуска́ть (пусти́ть, запуска́ть/запусти́ть, распуска́ть) у́тку книжн.
авыздан төкерек килү — прост.; см. авызга төкерек килү
авыздан төкерек чәчеп — неодобр. с пе́ной у рта, бры́згая слюно́й (кричать на кого, ругать кого, хвастаться)
авыздан ут бөркү — см. авыздан ут чәчү 1), 2)
авызны кара канга буяу — см. авызны кан итү 1)
авызны кызылга буяу — см. авызны кан итү 1)
авызны чөйгә элеп — см. авыз күтәреп 1)
авызына саескан төкергән — см. авызына шайтан төкергән 1), 2)
авызыннан чыкканны эт җыймас (ашамас) — скверносло́в; тот, кто говори́т непристо́йности (непристо́йные и́ли неприли́чные слова́); выража́ться непристо́йно (непристо́йными слова́ми)
авызының тупсасы, теленең туктасы юк — прост. трещо́тка, соро́ка, тарато́рка, балабо́лка; бесстру́нная балала́йка прост.; говори́т день до ве́чера, а слу́шать не́чего
- авыз ачу- авызәдәбияты
- авыз гармуны
- авыз итү
- авыз итеп карау
- авыз иҗаты
- авыз пешү
- авыз тәме
- авыз эче
- авызга кабу
- авыз алдау
- авыз алдалау
- авыз ачып йөрү
- авыз ачып калу
- авыз ачып карап тору
- авыз ачып карап утыру
- авыз ачып тору
- авыз ачып тыңлау
- авыз ачып тыңлап тору
- авыз балда-майда булу
- авыз бал-май булу
- авыз бал да май булу
- авыз белән кош тоту
- авыз белән кош тотучы
- авыз бикләү
- авыз бозу
- авыз бүлтәйтү
- авыз бөршәйтү
- авыз бәлшәйтү
- авыз ачмау
- авыз да ачмау
- авыз еру
- авыз ерылу
- авыз ерып
- авыз җәеп
- авыз җебегән булу
- авыз җыеру
- авыз җыю
- авыз җыя алмау
- авыз ипигә тую
- авыз икмәккә тую
- авыз йому
- авыз йомып
- авыз йомып калу
- авыз йомып тору
- авыз йомып үткәрү
- авыз каплау
- авыз котырту
- авыз күтәреп
- авыз кыйшайту
- авыз кычыту
- авыз майлау
- авыз оешмау
- авыз күнмәү
- авыз пычрату
- авыз салындыру
- авыз салыну
- авыз сулары килү
- авыз сулары кору
- авыз суы кору
- авыз суларын агызу
- авыз суларын китерү
- авыз суын китерү
- авыз суларын корыту
- авыз суын корыту
- авыз сүздән бушамау
- авыз тидерү
- авыз тидереп карау
- авыз тишек булу
- авыз туйганчы
- авыз турсайту
- авыз тутырып
- авыз тыю
- авыз чайкау
- авыз чите белән
- авыз чите белән генә
- авыз чылату
- авыз ыржайту
- авыз эчендә ботка пешерү
- авыз эчендә ботка кайнату
- авыз эченнән
- авыз эченнән ботка пешерү
- авыз эченнән ботка кайнату
- авыз ябу
- авыз ямьшәйтү
- авызга авыз куеп
- авызга авыз карап
- авызга алгысыз
- авызга алу
- авызга гына карап тору
- авызга йокмау
- авызга да йокмау
- авызга карату
- авызга карау
- авызга керергә тора
- авызга керәм дип тора
- авызга керү
- авызга салганны йотмау
- авызга салу
- авызга су кабу
- авызга су капкан кебек
- авызга су капкан шикелле
- авызга су капкан төсле
- авызга су капкан сыман
- авызга су капкан диярсең
- авызга сугу
- авызга тел сыймау
- авызга тию
- авызга төкерек килү
- авызга тутыру
- авызга чәйнәп салу
- авызга чәйнәп каптыру
- авызда бал-май булу
- авызда бал да май булу
- авыздан алу
- авыздан алып әйтү
- авыздан ана сөте кипмәгән
- авыздан җан чыгарга тору
- авыздан җан чыгу
- авыздан җан чыкканчы
- авыздан өзелмәү
- авыздан өзеп
- авыздан өзеп алу
- авыздан өзеп алып әйтү
- авыздан өзмәү
- авыздан селәгәй килү
- авыздан селәгәйләр килү
- авыздан селәгәй агу
- авыздан селәгәйләр агу
- авыздан сүз ала алмау
- авыздан сүз алып булмау
- авыздан сүз чыкмау
- авыздан тартып алу
- авыздан төшермәү
- авыздан ут чәчү
- авыздан ут чәчрәтү
- авыздан чыгу
- авыздан ычкындыру
- авыздан ычкыну
- авызны ачсаң, үпкәң күренү
- авызны ачсаң, үпкәң күренергә тору
- авызны кара кан белән юу
- авызны кан итү
- авызны кара кан итү
- авызны чамалап ачу
- авызны чөйгә элү
- авызы пешмәгән
- авызына шайтан төкергән
- авызына иблис төкергән
- авызыңа бал да май
- авызыңнан җил алсын
- авызыңнан чыкмасын! -
6 ак
I 1. прил.1)а) бе́лый, бе́лого цве́та (снег, мел, порошок, бумага, облака); бело-ак яулык — бе́лый плато́к, плато́к бе́лого цве́та
ак чәчәкләр — бе́лые цветы́
ак канатлы — белокры́лый ( о птицах), с бе́лыми кры́льями
ак йонлы — белошёрстый; покры́тый бе́лой ше́рстью
тасманың агы да, карасы да бар — есть и бе́лая, и чёрная ле́нты
ак эт, кара эт - бары да эт прост. — (посл.) что бе́лый, что чёрный - всё еди́но пёс; что бе́лый пёс, что чёрный - все одина́ковы
б) спец. бе́лый (мёд, пешка, флаг)аклар белән уйнаучы шахм. — игра́ющий бе́лыми фигу́рами
в) бе́лый, све́тлый (лицо, кожа человека, волосы, брови и голова детей или молодых людей); седо́й, поседе́лый (волосы, брови, голова старого человека); в сочет. бело-; светло-; седо-; бе́лый, све́тлый ( чем)ак битле — белоли́цый, светлоли́цый; бе́лый (све́тлый) лицо́м
ак мыеклы — белоу́сый; светлоу́сый; седоу́сый
ак булмаса да, пакь булсын — (посл.) пусть бу́дет не све́тлым (бе́лым), но чи́стым (све́жим)
г) бе́лый, бле́дный, побеле́лый (о лице, рубце, коже, теле нездорового человека); бесцве́тный; в сочет. бледно-; бело-ак маңгайлы — белоло́бый, бледноло́бый
ак чырайлы — бледноли́цый, белоли́цый
ак яңаклы — бледноко́жий; белощёкий
2) см. ак тәнле3) чи́стый, незагрязнённый4) перен. све́тлый, ра́дужный (о мечте, думах, намерении, пожелании, перспективе, жизни, днях)5) ист.а) бе́лый, белогварде́йский (офицер, десант, террор); в сочет. бело-ак армия — бе́лая а́рмия
б) в знач. сущ. аклар бе́лые, белогварде́йцы, беляки́ || белогварде́йский2. сущ.1) бе́лое, све́тлое; бе́лая (све́тлая) мате́рия (ткань)акка төрү — заверну́ть в бе́лое (бе́лую мате́рию)
актан киенү — одева́ться в бе́лое
актан киенеп йөрү — ходи́ть в бе́лом; одева́ться в бе́лое (све́тлое)
күлмәкне актан тектерү — сшить пла́тье из бе́лой мате́рии
2) бе́лая (све́тлая, белёсая) то́чка (пятно́, поло́ска, узо́р, цвет), подпа́линаатның маңгай йонындагы ак — подпа́лина в ше́рсти на лбу у коня́
•- ак алтын- ак аракы
- ак аш
- ак аю
- ак әнис
- ак әрем
- ак багалма
- ак балчык
- ак балык
- ак башлы
- ак бәкәлле
- ак билет
- ак билетка калу
- ак билетлы
- ак битле
- ак болыт
- ак бөртек
- ак бөртекләр
- ак булып күренеп тору
- ак буяу
- ак гвардия
- ак гөмбә
- ак дельфин
- ак дулкын
- ак ипи
- ак икмәк
- ак ит
- ак ишек
- ак йогу
- ак йон
- ак йорт
- Ак йорт
- ак йөгерү
- ак йөзле
- ак каз
- ак канлылык
- ак каплан
- ак карлыган
- ак кәбестә
- ак келәт
- ак кеше
- ак корт
- ак көртлек
- ак кунык
- ак кургаш
- ак кушу
- ак куян
- ак күбек
- ак күбәләк
- ак ләкләк
- ак май
- ак мәрмәр
- ак мәтрүшкә
- ак мунча
- ак мүк
- ак он
- ак өй
- ак өрәңге
- ак сакаллы
- ак самовар
- ак сызык
- ак таш
- ак тәнле
- ак торна
- ак төк
- ак төкләр
- ак төлке
- ак төн
- ак төнбоек
- ак төс
- ак тукранбаш
- ак түшле сусар
- ак чәч
- ак чәчләр
- ак чәчле
- ак чәчәк
- ак черек
- ак чыршы
- ак чыршылык
- ак чыршы урманы
- ак шигырь
- ак эмигрант
- ак эмигрантлар
- ак як
- акка буялу••ак белән караны аермау (күрмәү, белмәү) — см. акны-караны аермау
ак (та) дими, кара (да) дими; ак димәстән, кара димәстән — ни сло́ва не говоря́, ни с того́ ни с сего́
ак җеп белән тегелгән (типчелгән, җөйләнгән) — книжн. ши́то бе́лыми ни́тками
ак күбек булган, ак күбеккә баткан (төшкән, манчылган) — весь в мы́ле ( белой пене), весь взмы́лен ( конь)
ак күмәч белән ашарлык — с хле́бом (калачо́м) мо́жно есть ( о здоровом воздухе), хоть с хле́бом ешь; нама́жь на хлеб и ешь
ак тәүбә, кара тәүбә — три́жды зарека́юсь (зарёкся); бо́льше ни-ни́
ак флаг күтәрү — поднима́ть (подня́ть, вы́кинуть, вы́бросить, вы́вести) бе́лый флаг
акны кара дию — называ́ть/назва́ть бе́лое чёрным; выдава́ть/вы́дать чёрное за бе́лое; обеля́ть/обели́ть ( что)
- ак җәймәактан ак, судан пакь — обычно ирон. а́нгел непоро́чный (букв. беле́е бе́лого и чи́ще воды́)
- ак карга
- ак кием
- ак куллы
- ак кул
- ак куллылык
- ак күмер
- ак күңелле
- ак күңел
- ак нокта
- ак палас
- ак патша
- ак сөяк
- ак сөякле
- ак сөякләр
- ак су
- ак тап
- ак тун
- ак урын
- ак чаршау
- ак чәүкә
- ак чикмән
- ак эш
- ак юл
- ак юрган
- ак яка
- ак якалы
- акка кара белән II сущ.1) бело́ккүкәй агы — яи́чный бело́к, бело́к яйца́
2) обычно агы бело́к ( глаза)күз агындагы кызыл җепсел тамырлар — кра́сные прожи́лки на белка́х глаз
3) бельмо́ ( на глазу)бер күзенә ак төшкән — у него́ бельмо́ на (одно́м) глазу́
4) разг. бе́лая (во́дка)ике шешә ак — две буты́лки бе́лой
5) мед. бе́ли (ед. нет)ак килү — появле́ние бе́лей
6) бель ( болезнь у растений)7) акка на́бело ( переписать черновики)баштан ук акка язу — писа́ть сра́зу на́бело
•- ак төшү
- акка күчерү -
7 ябышу
I взаимно-совм. от ябу I II неперех.1) ли́пнуть, прилипа́ть/прили́пнутьидәннең буявы кипмәгән әле, бик ябыша — кра́ска по́ла не вы́сохла ещё, си́льно прилипа́ет
2) скле́иваться/скле́иться, слипа́ться/сли́пнуться, слепля́ться/слепи́ться || скле́иваниекиселгән икмәк кире ябышмый — посл. отре́занный ломо́ть не скле́ишь
3)а) прилепля́ться/прилепи́ться; ли́пнуть, прилипа́ть/прили́пнуть; пристава́ть/приста́тьюеш күлмәк тәнгә ябышты — мо́крое пла́тье прили́пло к те́лу
чәчләр маңгайга ябышты — во́лосы прили́пли ко лбу
киемгә юеш яфраклар ябыша — к оде́жде пристаю́т мо́крые ли́стья
б) прикле́иваться/прикле́иться, прилепля́ться/прилепи́тьсяобойлар яхшы ябышты — обо́и хорошо́ прикле́ились
4) перен.; разг. прикле́иваться/прикле́иться, закрепля́ться/закрепи́ться (за кем-л.-чем-л.) (обычно о прозвище, кличке и т. п.)5) перен.; разг. ли́пнуть, прилипа́ть/прили́пнуть, привя́зываться/привяза́ться к (кому-л.)балалар вожатыйга ябыштылар, ул кая барса, шунда баралар — де́ти прили́пли к вожа́тому, куда́ он, туда́ и они́
6) схва́тываться/схвати́ться, хвата́ться, ухвати́ться, уцепи́ться, цепля́ться, зацепля́ться/зацепи́ться ( за кого-что); вцепля́ться/вцепи́ться ( во что)чәчкә ябышу — вцепи́ться в во́лосы
кулга ябышу — ухвати́ться за́ руку
әнисенең күлмәк итәгенә ябышу — вцепи́ться в подо́л ма́тери ( о ребёнке)
7) прям.; перен. цепля́ться, хвата́ться, держа́ть (за что-л.)агач тамырларына ябышып тауга менү — цепля́ясь за ко́рни дере́вьев, поднима́ться в го́ру
суга батучы саламга ябыша — посл. утопа́ющий хвата́ется за соло́минку
8) ухва́тываться/ухвати́ться, (горячо́) бра́ться/ взя́ться, принима́ться/приня́ться (за что-л.)зур теләк белән укырга ябышу — с больши́м жела́нием приня́ться за учёбу
авылга кайту белән йорт салырга ябышты — как то́лько прие́хал в дере́вню, взя́лся стро́ить дом
9)а) разг. напада́ть/напа́стьб) хвата́ть, схва́тывать/схвати́ть, брать/взять (за что-л.) вцепля́ться/вцепи́ться ( во что)бугазга ябышу — брать за го́рло
тагын килеп ябышу — вцепи́ться опя́ть
в) прост. цепля́ться, прицепля́ться/прицепи́ться, придира́ться/придра́ться; пристава́ть/приста́ть || приди́рка, пристава́ниеябышты бит миңа, ничек тә ярап булмый — приста́л ко мне, ника́к не угоди́шь
10) перен.; разг. принима́ться/приня́ться, бра́ться/взя́ться; вгрыза́ться/вгры́зтьсятормышка теш-тырнак белән ябышу — вгры́зться в жизнь зуба́ми
11) перен.; разг. прилипа́ть/прили́пнутькитабына ябышкан, аерып алып булмый — прили́п к свое́й кни́ге, ника́к не оторвёшь
•- ябышып тору••ябышып чыгу — этногр. выходи́ть за́муж убе́гом
ябышып яту — прилипа́ть ( к кому-чему)
-
8 кара
I 1. прил.1) чёрный (о цвете, окраске)кара чәч — чёрные во́лосы
кара буяу — чёрная кра́ска
2) тёмный, чёрный ( более тёмный по сравнению с обычным цветом)кара күзләр — чёрные глаза́
күк йөзен кара болытлар каплаган — чёрные ту́чи закры́ли не́бо
3) поэт. тёмный, дрему́чий4) темноко́жий, сму́глыйбер кара гына кыз — одна́ сму́гленькая де́вушка
кара тәнле кеше — темноко́жий челове́к
5) вороно́й ( о масти лошади)кара айгыр — вороно́й конь (жеребе́ц)
6) разг.а) гря́зный, нечи́стый, чума́зый ( ребёнок)кара куллар — гря́зные ру́ки
кара бармаклар — нечи́стые па́льцы
б) гря́зный, нечи́стый; нести́раныйкара керләр — гря́зное бельё
кара күлмәк — нести́раная руба́шка
7) уст. чёрный, курно́йкара мунча — чёрная ба́ня
кара өй — курна́я изба́, ку́хня ( в пятистенных домах или домах с пристройкой)
8) чёрный, неквалифици́рованный, физи́чески тяжёлый и́ли гря́зный (о работе, труде и т. п.)кара эш — чёрная рабо́та
9) перен.; уст. тёмный, просто́й; необразо́ванный; из простонаро́дьякара халык — просто́й (тёмный, необразо́ванный) наро́д
10) разг.; миф. чёрный, дурно́й, злой, нечи́стыйкара көчләр — чёрные си́лы, нечи́стая си́ла
11) перен. чёрный, тёмный, тра́урныйкара кием — тра́урная оде́жда
һәрвакыт кара киемдә йөрү — ходи́ть всегда́ в тёмной оде́жде
12) перен.; поэт. чёрный, го́рестный, безра́достный, безотра́дный, тяжёлый, мра́чный; тру́дныйкара уйлар — мра́чные ду́мы
кара хәбәр килде — чёрная весть пришла́
кара язмыш — тру́дная (тяжёлая) судьба́
кара көннәр артта калды инде — го́рестные дни оста́лись уже́ позади́
13) перен. чёрный, зло́стный, кова́рный, престу́пныйкара ниятләр (исәпләр) — зло́стные мы́сли
кара күңел — кова́рная душа́
кара эшләр — престу́пные дела́
14) перен. чёрный, о́чень си́льныйкара кайгы — о́чень си́льное го́ре
кара явым — о́чень си́льные оса́дки; чёрное нена́стье
15) в сложн. сл. переводится компонентом черно-кара мыеклы — черноу́сый
кара кашлы — чернобро́вый
кара күзле — черноо́кий, черногла́зый
кара яллы — черногри́вый
•- кара балан
- кара балык
- кара бөрлегән
- кара бөтнек
- кара бүрек
- кара груһ
- кара елан
- кара җиләк
- кара җимеш
- кара зирек
- кара икмәк
- кара кан
- кара карга
- кара карлыган
- кара көрән
- кара кучкыл
- кара кучкыллы
- кара кызыл
- кара кымыз
- кара май
- кара өрәңге
- кара пар
- кара солы
- кара су
- кара сырга
- кара сыргак
- кара тал
- кара тояк
- кара тут
- кара тутлы
- кара түш
- кара үрдәк••кара акыл — непросвещённое разуме́ние
кара алтын — чёрное зо́лото, нефть
кара болыт каплау — пришли́ чёрные дни, пришло́ го́ре
кара болыт кебек (булып) — чёрной ту́чей, ту́ча ту́чей, тьма-тьму́щая
кара гайбәт — чёрная спле́тня
кара диндар — фана́тик
кара җәяү (җәяүгә) калу — пойти́ по́ миру
кара исәп (хисап) — приблизи́тельный подсчёт ( в уме)
кара исемлек — чёрный спи́сок
кара козгын — чёрный во́рон ( специальная закрытая машина для перевозки заключённых)
кара көз — осе́нние (после́дние, холо́дные) нена́стные дни
кара көнгә калдыру (саклау) — оста́вить (бере́чь) на чёрный день
кара көнгә калу — мы́кать век (жизнь), хлебну́ть (хвата́ть) го́ря
кара көнгә җыю — копи́ть (что-л.) на чёрный день
кара күзлектән үткәрү (карау) — ви́деть во всём то́лько плохо́е, то́лько недоста́тки
кара күмергә калу (кара кисәүгә әйләнү) — сгоре́ть дотла́
кара мәче узу — чёрная ко́шка пробежа́ла (проскочи́ла)
кара реакция — ист. чёрная реа́кция
кара сакал — нужда́, несча́стье
карасына баткан (кабынган) — мра́чный от зло́сти, за́висти; ту́ча ту́чей, черне́е ту́чи
кара такта — чёрная доска́ ( для вывешивания фамилий отстающих и нарушителей порядка)
кара чаган — па́клен
кара шар салу — забаллоти́ровать, прокати́ть на вороны́х ( не избрать)
кара эчле — см. кара йөрәк
кара эшче — чернорабо́чий, просто́й рабо́тник, рядово́й тру́женик
кара явым — осе́нние дожди́ (холодные, продолжительные)
кара ягу — очерни́ть, оклевета́ть (кого-л.)
- кара йөз- кара йөрәк
- кара көю
- кара тир түгү
- кара яну 2. сущ.1) каралар чёрные (фигуры шахмат, шашек)каралар белән уйнау — игра́ть чёрными
2) перен. не́что чёрное, чернота́; силуэ́т, очерта́ния; теньII сущ.еракта бер кара күренә — вдали́ видне́ется что́-то чёрное
черни́ла || черни́льныйкара белән язылган кәгазь — бума́га, напи́санная черни́лами
кара порошогы — черни́льный порошо́к
кара кара — чёрные черни́ла
кара табы — черни́льное пятно́
-
9 олы
прил.1)а) большо́йолы урамга чыгу — вы́йти на большу́ю у́лицу
олы йортка ни кирәк - кече йортка шул кирәк — (погов.) то, что ну́жно большо́му до́му, необходи́мо и ма́ленькому до́му
олы телдән үтмәде, кече телгә җитмәде — (погов.) по уса́м текло́, а в рот не попа́ло (букв. по большо́му языку́ не прошло́, до ма́ленького языка́ не дошло́)
б) большо́й, огро́мный, кру́пный (успех, талант и т. п.)олы җиңү — кру́пная побе́да; огро́мное достиже́ние
олы бәхет — большо́е сча́стье
в) высо́кий, большо́й ( авторитет)олы дәрәҗәгә ирешү — доби́ться высо́кого положе́ния
олы хөрмәт күрсәтү — ока́зывать большу́ю (высо́кую) честь
олы ышаныч — высо́кое дове́рие
г) вели́кий, большо́йолы мәмләкәтләр — вели́кие держа́вы
олы акыл ияләре — вели́кие мысли́тели
олы шатлык — больша́я ра́дость
2) ста́рший ( по возрасту)олы ага - икенче ата — (погов.) ста́рший брат как второ́й оте́ц
олы кыз — ста́ршая дочь; бо́льшенькая
олы малай — ста́рший сын; бо́льшенький
олы хатын — уст. ста́ршая (пе́рвая) жена́
олы улы сугышта — ста́рший сын на фро́нте
ул миннән олы — он ста́рше меня́
3)а) ста́рший; взро́слый; пожило́йолы кешеләр — взро́слые (пожилы́е) лю́ди; лю́ди прекло́нного во́зраста
олы буын язучылар — писа́тели ста́ршего поколе́ния
б) мн.; в знач. сущ. олылар ста́ршие, пожилы́е, взро́слыеолылар сүзенә колак салу — прислу́шиваться к слова́м ста́рших (взро́слых)
олылар белән олыларча сөйләшү — разгова́ривать со ста́ршими с почте́нием
в) в знач. сущ.; в притяж. ф. олысыразг. больша́к, большу́хаөлкән улы - йортның олысы — ста́рший сын - больша́к до́ма
4) почте́нный, досто́йный уваже́ния; почётный; благоро́дныйул безнең өчен бик олы кеше — для нас он весьма́ почте́нный челове́к
икмәктән олы аш юк — (погов.) нет почётнее пи́щи, чем хлеб; хлеб всему́ голова́
•- олы аналык чоры
- олы ата
- олы атай
- олы аталык чоры
- олы итү
- олыны олы итү
- олы юл
- олы як
- олы яшьтә••олы авыз — болту́н
олы бавырлы — см. олы җанлы
олы башы(гыз) белән — намёк на соли́дный во́зраст и на жи́зненный о́пыт ( при упрёке за необдуманный поступок)
олы иман — чи́стая со́весть; и́скренняя ве́ра
олы йомыш — больша́я нужда́ ( о естественном отправлении)
олы йөрәкле — великоду́шный
олы җан иясе — челове́к большо́й души́
олы җанлык — великоду́шие, челове́чность
олы кылану — ва́жничать
олы сабый — юро́дивый
олы сөйләү (сөйләшү) — говори́ть (разгова́ривать) свысока́
олы сүз — ну́жное (поле́зное) сло́во
олы сүздә оят юк — (погов.) пра́вды не́чего стыди́ться
олы юлга чыгу — вы́йти на большу́ю доро́гу (встать на пра́вильный путь)
олыга җибәрү — см. зурга җибәрү
олыга китү — см. зурга китү
олыга сан булу — повзросле́ть; станови́ться/стать взро́слым
- олы җанлыолыдан кубу — см. зурдан кубу
- олы күтәрү -
10 риза
I ри́засущ.ри́заатлас риза кигән поп — поп в атла́сной ри́зе
II 1. ри́запатша ризасы — ца́рская ри́за
модальн. сл.1)а) согла́сен (с кем-л.; чем-л.)бөтенесе белән дә риза — со всем согла́сен
төнлә эшләргә дә риза — согла́сен и но́чью рабо́тать
кандала кан эчү өчен ярыкта яшәргә дә риза посл. — клоп согла́сен (гото́в) и в щёлочке жить, лишь бы кровь пить
б) в знач. прил. согла́сный; согласи́вшийсяукырга китәргә риза кешеләр — лю́ди, согла́сные (согласи́вшиеся) пое́хать учи́ться
2)үз өендә кара икмәккә риза — в своём до́ме (у себя́ до́ма) согла́сен и на чёрный хле́б
тормышыннан риза түгел — не дово́лен свое́й жи́знью
азга да риза — дово́льствуется ма́лым
б) в знач. прил. дово́льный, удовлетворённый2. ри́заэшеннән риза кешеләр — лю́ди, дово́льные свое́й рабо́той
сущ.; см. ризалыката-анасы ризасыннан башка — без согла́сия роди́телей
- риза итүике якның ризасы белән — по обою́дному согла́сию
-
11 исәпләнү
неперех.1) счита́ться, исчисля́ться, насчи́тываться, быть исчи́сленным, быть подсчи́таннымзаводта йөзләрчә ударник исәпләнә — на заво́де насчи́тывается со́тни уда́рников
икмәк запасы миллионнарча тонналар белән исәпләнә — запа́сы хле́ба исчисля́ются миллио́нами тонн
а) чи́слиться, зна́читься, счита́тьсяул инженер булып исәпләнә — он зна́чится инжене́ром
исемлектә илле кеше исәпләнә — по спи́ску чи́слится пятьдеся́т челове́к
б) счита́ться, слыть, почита́ться как; име́ть репута́цию кого-л.ул тәҗрибәле очучы булып исәпләнә — он слывёт о́пытным лётчиком
в) в сочет. с некоторыми прилагательными имеет значение приходи́ться, доводи́тьсятуганым тиешле исәпләнә — он мне дово́дится ро́дственником
баҗай тиешле исәпләнә — он мне прихо́дится свояко́м
3) засчи́тываться/заче́сться; быть засчи́таннымбу акчалар бурычны түләүгә исәпләнсен — пусть э́ти де́ньги зачту́тся в счёт упла́ты долго́в
4) (кемгә исәпләнү, нәрсәгә исәпләнү) рассчита́ть; годи́ться на что, быть го́дным, подходи́ть к чему-л.китап балаларга (дип) исәпләнгән — кни́га рассчи́тана на дете́й
-
12 уртаклашу
перех.; прям.; перен.икмәк сыныгын уртаклашу — дели́ться куско́м хле́ба
шатлыгыңны иптәшең белән уртаклашу — подели́ться ра́достью с това́рищем
кайгыны уртаклашу — раздели́ть го́ре, соболе́зновать
2) обме́ниваться/обменя́ться || обме́нфикер уртаклашу — обменя́ться мне́ниями
тәҗрибә уртаклашу — обме́н о́пытом
-
13 чыгыш
сущ.1) выступле́ние (с докладом, речью, заявлением, с художественным словом, пением и т. п.)артистның чыгышын халык яратып кабул итте — пу́блика тепло́ приняла́ выступле́ние арти́ста
2) полит. выступле́ние, борьба́ против чего, за что3) социа́льное происхожде́ниечыгышы белән ул зыялылар гаиләсеннән — по происхожде́нию он (она́) из интеллиге́нтной семьи́
4) происхожде́ние, возникнове́ние; вы́ход; исто́ки; см. тж. чыганакбу үсемлекнең чыгышы көньяктан — ро́дина э́того расте́ния - юг (ю́жные края́)
5) вы́ход (товарный объём, количество какого-л. продукта после обработки или других превращений сравнительно с первоначальным количеством)бер гектардан бодайның чыгышы — вы́ход пшени́цы с одного́ гекта́ра
бер пот оннан пешергән икмәкнең чыгышы — вы́ход хле́ба при вы́печке из пу́да муки́
6) восхо́дкояш чыгышы — восхо́д со́лнца
•- чыгыш ноктасы
См. также в других словарях:
икмәк-тоз — җый. 1. Ипи һәм тоз 2. күч. Азык төлек; сый хөрмәт. ИКМӘК ТОЗЛЫК, ИПИ ТОЗЛЫК, ИКМӘКЛЕК ТОЗЛЫК, ИПИЛЕК ТОЗЛЫК – рәв. 1. Ашарга эчәргә җитәрлек 2. күч. Аз маз аңлашырлык, ашарга сорап алырлык (телне белү тур.) … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чыгыш — 1. Халык алдына чыгып нәр. б. сөйләү. Халык алдына чыгып сөйләнгән яки сөйли торган (сөйлисе) хәбәр, доклад һ. б. ш. 2. Кемнең дә булса халык алдында, мәс. сәхнәдә берәр нәрсә башкаруы; шунда башкарыла торган җыр, бию һ. б. ш. 3. Нин. б. формада… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
ипи-тоз — җый. 1. Ипи һәм тоз 2. күч. Азык төлек; сый хөрмәт. ИКМӘК ТОЗЛЫК, ИПИ ТОЗЛЫК, ИКМӘКЛЕК ТОЗЛЫК, ИПИЛЕК ТОЗЛЫК – рәв. 1. Ашарга эчәргә җитәрлек 2. күч. Аз маз аңлашырлык, ашарга сорап алырлык (телне белү тур.) … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
йомшак — I. с. 1. Тотып, капшап карауга каты, тыгыз булмаган, басымга, кысуга җиңел бирелүчән; киресе: каты. Эшкәртүгә җиңел бирелә торган. Нәфис, тупас түгел, кабарып торган (кул, бит һ. б. ш. тур.). Нечкә, ефәк сыман (чәч, йон һ. б. ш. тур.) 2.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
элеватор — 1. Икмәк хәзерләү пунктларында, тимер юл станцияләрендә, портларда һ. б. ш. кирәкле механизмнар белән җиһазлап эшләнгән ашлык саклау бинасы 2. Бер урыннан икенче урынга йөк бушату җайланмасы 3. Су белән җылыту системасында эссе һәм салкын суны… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
арыш — Оныннан кара икмәк пешерелә торган башаклы үсемлек. АРЫШ АНАСЫ – Арыш башагына ябышып үсә һәм арыш белән бергә өлгерә торган карасу шәмәхә паразит гөмбә. АРЫШ БОЛАМЫГЫ – Бик булдыксыз, җебегән. АРЫШ КАМЧЫЛАУ – Җәй көне арыш өлгергән вакытта… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
баланс — 1. Тигезлек, тотрыклылык. үлчәү көянтәсенең тигез торышы 2. Тигезләгеч авырлык, балансирның хәрәкәтчән кисәге 3. Керем белән чыгымның чагыштырма йомгагын чагылдырган хисап айлык баланс. Бер берсен тутырырга, тигезләргә тиешле өлешләрнең… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
берәүсе — а. 1. Кемдер берәү 2. юкл. Дә белән килгәндә: берсе дә, һичкем б. дә икмәк китерми … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
түтәрәм — и. 1. Дүрттән бер өлеш, чирек капчыкка түтәрәм каз белән ярты кадак туң май куелды 2. Җир үлчәве берәмлеге (дисәтинәнең алтыдан бер өлеше, 400 кв. сажин) 3. Бер кадак (400 грамм) чамасы (әйбер үлчәү берәмлеге) 4. Зур кисәк (ит, икмәк һ. б. ш. тур … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
ушандак — терк. иск. кит. Шулай ук илле пилмән, икмәк һәм ушандак серкә белән … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
хәер — I. и. 1. Яхшылык, изгелек, игелек, файда. хәб. Яхшы, ярыйсы, хәерле алай булса, бик хәер 2. Садака. с. Садакага килгән хәер икмәк. ХӘЕР СОРАУ (СОРАШУ) – Йорт саен, кеше саен соранып тамак туйдыру. ХӘЕР СОРАШУЧЫ – Теләнче. ХӘЕРЕ БЕЛӘН (БУЛСЫН) –… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге